History in a handbag

“Good morning! How are you?” Als Mama Octavia op dinsdag en vrijdag binnenkomt is ze altijd vrolijk. Altijd belangstellend. En altijd prachtig aangekleed. Het eerste half uur is ze bezig haar mooie kleren om te wisselen voor de outfit waarin ze het kantoor schoonmaakt. Op een keurig stapeltje wachten haar jurk en haar nette schoenen tot het tijd is om met de taxibus terug naar Alexandra te gaan. Bovenop de stapel staat een zwarte leren handtas. Recht en trots, niet zoals de mijne, nonchalant op de grond gesmeten en per ongeluk plat gereden door een van de wieltjes van mijn bureaustoel. (niet goed voor avocado’s die in deze tas op lunch wachten)

Deze week bracht ze in deze handtas het pasboek van haar moeder mee. Ten tijde van apartheid moest zij deze met zich meedragen op elk moment dat ze buiten de deur doorbracht. Zichtbaar. In het pasboek stonden een aantal stempels, van de keren dat zij werk had gevonden in Johannesburg en daarvoor Alexandra (de township waar zij woonde en waar haar familie nog altijd woont) mocht verlaten. Daarnaast bevatte het boekje alle informatie over haar persoon zoals foto, persoonsgegevens, ras, huwelijkse status, en elk detail had weer zijn eigen consequenties – als je niet getrouwd was, was het als vrouw bijvoorbeeld niet toegestaan om een huis te bezitten -.. Het waren pasjesboeken zoals deze die op 21 maart 1960, toen in Sharpeville een bloedig einde werd gemaakt aan een demonstratie tegen de pasjeswetten, de aanleiding gaven voor groeiende internationale bemoeienis en daarmee het prille begin van het einde van apartheid inluiden.

Eén ding dat mij bijgebleven is van het gesprek over dit pasboek is de symboliek van de tas waar het uit werd getoverd. Tijdens Apartheid was het niet toegestaan de pasboeken in een handtas te bewaren. Het was zwarte vrouwen namelijk überhaupt niet toegestaan om een handtas mee te dragen. “No, no, no! The handbags were for the madam. And in those days, you did not want a black woman to look like a madam. There needed to be a clear distinction between the white madam and the black servant.” Lungi, een gids die mij en mijn mede Nederlandse journalisten op de fiets Soweto laat zien (een fantastisch uitje, zowel door de sfeer in deze township als doordat ik eindelijk weer eens op een fiets zat) lacht een paar dagen later hartelijk om mijn vraag over de handtas. Een handtas lijkt zoiets onbenulligs. Maar is het in dit geval niet. Omdat het wel of niet mogen dragen van een tas veel meer implicaties heeft dan het al dan niet hannesen met het meenemen van spullen.

De Zuid-Afrikaanse Cosmopolitan (soms moet je alle moord- en doodslag in de kranten nu eenmaal even van je afzetten) gaf deze maand vrouwen als tip om stiletto’s zo nu en dan te laten voor wat ze zijn. Omdat onze metromannen inmiddels toch wel door hebben dat we ze dragen om onze benen en billen beter te laten uitkomen (zegt Cosmo). In dit geval gaat het veel verder dan het presenteren van een mooi plaatje of het maken van een ‘fashion statement’.

Het niet mogen dragen van een handtas, het rondlopen in bedienden uniform, het maakte van de zwarte vrouw een tweederangs vrouw. De madam was mooi. De zwarte vrouw vooral functioneel. Bovendien, hoeveel spullen had ze nu helemaal om ín die tas te stoppen?
Na de afschaffing van Apartheid moest haar platgewalste zelfvertrouwen langzaam groeien. ‘Black is Beautiful’, en Mama Octavia laat zien dat zij ‘évery inch a lady’ is. Haar handtas is nu haar handvat in de strijd tegen oude stereotypen. Een beetje beschaamd kijk ik in mijn eigen exemplaar. Sleutels, telefoon, kassabonnetjes. Kleingeld voor de parkeerwacht. Een verdwaald dropje. En sinds vanmiddag dus een geplette avocado.
Hoe zouden de handtassen van de trotse Afrikaanse dame er van binnen uitzien? Het beeld van de handtas als symbool van herwonnen trots en vrouwelijkheid achtervolgt me al dagen en ik ben bang dat nader onderzoek slechts een kwestie van tijd is... Wordt vervolgd.