Woyzeck on the Highveld

William Kentridge’s ‘Woyzeck on the Highveld’

Voor mij zit een lesbisch blank hippiestel. Naast mij drie upper-class, yuppie, sex&the city-esque vrouwen – procentueel hoofddeel van het publiek. Aan de andere kant naast mij hangen twee zwarte jongens, begin twintig, in oversized sportkleren en een petje achterover in hun stoel. In mijn hand heb ik het aller- aller- allerlaatste kaartje wat beschikbaar was voor de laatste voorstelling van William Kentridge’s ‘Woyzeck on the Highveld’. Dat maakt mijn uitje al bijna geslaagd nog voor het begonnen is.
Ik zit in de Barney Simonzaal van het Market Theatre, een van de belangrijkste theaters van Johannesburg. De zaal is vernoemd naar de voormalige creatief directeur van het theater, Barney Simon. Tijdens de laatste decennia van apartheid was hij (mede)verantwoordelijk voor een aantal succesvolle theatervoorstellingen. Hoewel ik genoeg mensen ken die graag discussiëren over het nut van kunst, valt de functie van theater tijdens deze jaren niet te ontkennen. Het was een van de weinige manieren om kritiek te uiten op de Nasionale Party. Bovendien heeft het bijgedragen aan het herstellen van het zelfbewustzijn en zelfvertrouwen van de zwarte bevolking, na jaren van geschiedvervalsing en gebrek aan educatie.

Nog altijd heeft het theater in Johannesburg iets bijzonders. De manier waarop mensen de zaal binnenstappen verklapt iets over de culturele achtergrond van de bezoekers. De mensen die zijn opgetut in hun zondagse kleren en met veel bravoure hun kennis over het stuk en de spelers oplepelen vormen een leuk contrast met hun casual tegenhangers. Voor hen is theater onderdeel van het sociale leven. Zoals het dat vroeger in de townships was.

Woyzeck (inderdaad, die van Georg Büchner, van de leeslijst voor het vak Duits) en zijn tegenspelers zijn poppen gemaakt door de Handspring Puppet Company. Hoewel het idee van poppenkast me in eerste instantie wat tegenstond, werkt de combinatie van de houtskooltekeningen van Kentridge, de karakteristieke poppen (Woyzeck’s getergde gezicht is fascinerend) en de acteurs (die stoïcijns richting de poppen staren en daardoor een overdonderend bescheiden rol spelen) geweldig.

In een van de eerste scènes poetst Woyzeck vlekken uit het witte tafelkleed van zijn blanke dandy werkgever. Achter hem op een beeldscherm tonen houtskoolschetsen van William Kentridge hoe het witte tafelkleed er voor deze bediende uitziet. Nieuwe vlekken verschijnen op de tafel. Spullen worden op tafel gezet. Een telefoon. Een vliegtuig vliegt langs. Het raakt langzaam propvol. Glazen vallen en de vlekken spreiden zich uit over de tafel. Daar valt niet tegenop te poetsen. Op mij kwam het over als de onmacht van Woyzeck om de controle over zijn wereld te behouden. Mijn nieuwe lokale kunstrecensent vriendin vermoedde dat het eerder de onmacht was om in de rijke wereld van zijn werkgever te bewegen. Wat het precies betekent, wordt niet voorgekauwd. Maar de symboliek wordt je in het gezicht gesmeten.

Halverwege de voorstelling springt de jolige omroeper uit de duisternis tevoorschijn. Hij kondigt een bijzonder spektakel aan: Een getrainde neushoorn. Deze neushoorn (ook een pop, uiteraard) kan tellen. Hij kan gedachten lezen (What caused this woman’s broken heart?, waarop de neushoorn een mannelijk geslachtsdeel tekent. Giechelen mag bij deze voorstelling) en hij kan nog veel meer. Uiteindelijk blijkt de neushoorn ook te kunnen schieten. Terwijl het dier het pistool laat afgaan zien we op het scherm zijn doelwit. Een schietschijf. Glazen flessen. Een vogel. Een leeuw. En dan een neushoorn. Schiet hij een andere neushoorn? Of zichzelf? In ieder geval betekent dit moment het einde van de voorstelling met de neushoorn. “This is not natural, ladies and gentlemen, it is all education”

“Mijn lippen zijn net zo rood als die van de dames met spiegels die reiken van hoofd tot teen” zegt Maria, de vrouw van Woyzeck. Ze ontvlucht haar eigen kleine hoekje van de wereld door een relatie te beginnen met een potige mijnwerker, (die hilarische dansjes uitvoert) tegenpool van de zorgelijke, iele Woyzeck. Die poging om de realiteit te ontvluchten wordt haar fataal. Woyzeck wordt door haar ontrouw over het randje gedreven en vermoord haar met een mes. (-Een deel van het publiek begint te lachen op het moment dat Woyzeck besluit haar te vermoorden. Later lees ik in een interview dat ook William Kentridge zelf soms nogal verbaasd is over het bizarre gevoel voor humor van zijn publiek. Zou het de overdaad aan misdaadverhalen zijn?-)
“What a wonderful murder, we have not had one of those for years!” Concludeert Woyzecks baas. Het verschil tussen zijn wereld en die van Woyzeck wordt duidelijk wanneer zij naar de sterren kijken. Woyzeck verbindt de lichtjes en ziet het dreigende onheil dat nadert. Zijn baas verbindt de lichtjes en ziet drank die vanuit een fles in een glas wordt gegoten.

Het verschil tussen de ‘haves’ en de ‘have not’s. Een issue in Büchner’s vroege 19e eeuw en nog altijd geen gepasseerd station.

Ik vraag me af hoe al mijn verschillende buren in het theater deze voorstelling interpreteren. De blanke vrouwen die samen met mij over de Nelson Mandela brug en Jan Smuts road terug rijden hun blanke noordelijke suburbs in. De studenten die op de levendige gemengde campus iets ten zuiden daarvan wonen. De mensen die nog geen vijfhonderd meter van het theater af op straat tussen stapels grofvuil wonen, die het theater waarschijnlijk nooit van binnen zullen zien en zeker geen voorstellingen van chique glazen goede wijn voor zich zien wanneer ze ’s avonds slapen onder de sterrenhemel.
(Die voor een grote stad als Johannesburg overigens best indrukwekkend is-misschien helpen de powercuts tegen de lichtvervuiling)